شەڕی بێ‌کۆتایی هەولێر و بەغدا لە سەر نەوت و سەربەخۆیی

بە ڕاپۆرتی ئاژانسی هەواڵی مێهر بە گێڕانەوە لە ئۆیێل پرایس، هەولەکانی هەرێمی کوردستان بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی ماڵی، لە ڕێگەی هەناردەی نەوت بەرەوڕووی پێشگریی زەختی دەوڵەتی فیدراڵی عێراق بۆتەوە. ئەم بەربەستە ئەنجامی قەدەغەی چەندین ساڵەی هەناردەی نەوت لە ڕێگەی بۆریی عێراق-تورکیای بەدواوە بووە و سەرەڕای حوکمی ئەم دواییەی دادگە بە قازانجی گرێبەستە نەوتییەکانی کۆمپانیاگەلی بیانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان، پێناچی بەغدا لە بڕیاری خۆی بکشێتەوە و لە کۆنتڕۆڵی خۆی کەم بکاتەوە.

ئایا قەدەغەی هەناردەی نەوت کۆتایی پێدێت؟

نزیکەی 2 ساڵ لە قەدەغەی هەناردەی نەوتی هەرێم لە ڕیگەی هێڵی بۆریی عێراق-تورکیا لە لایەن دەوڵەتی فیدراڵی بەغداوە تێدەپەڕیت. لەم ماوە هەر دوو لایەن و هاوکات چەندین کۆمپانیای چالاکی نەوتی بیانی ملیاردها دۆلار زیانیان داوە. بەوەشەوە دادگەی پێداچوونەوەی کەرخی بەغدا لە بەرواری ٢٨ی دیسامبێر، حوکمەکانی وەزارەتی نەوتی لەوبارەیەوە هەڵوەشاندەوە، بەلام ئایا هەڵوەشانەدوەی ئەو حوکمانە بە واتای هەڵوەشانەوەی قەدەغە پڕ تێچووەکانە.

سەرچاوەی ناکۆکییەکان

ئەم ناکۆکی و ململانێیە تەنیا بە مارچی 2023 و داسەپانی قەدەغەی هەناردەی نەوتی هەرێم لە لایەن دەوڵەتی فیدراڵی عێراق، یان حوکمی 2022ی دادگەی فیدراڵی عێراق بۆ نایاسایی لێکدانەوەی هەر جۆرە هەناردەیەکی نەوتی هەرێم ناگەڕیتەوە. بەڵکوو سەرجاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ 23ی ئایپرێڵی 2013 کە پەرلەمانی هەرێمی کوردستان پەسەندی کرد لە ئەگەری پێنەدانی پشکی هەرێم لە داهاتە نەوتەکانی لە لایەن دەوڵەتی بەغداوە، بۆی هەیە خۆی سەربەخۆ نەوتی بەرهەم‌هاتوو لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم بفرۆشێت.

لە کاتێکدا بەرهەم‌هاتنی نەوت لە بەشەکانی تری عێراقدا ڕۆژانە نزیکەی 3،3 ملیۆن بەرمیل نەوت بوو، هەرێم لەو کاتەدا ڕۆژانە نزیکی 350 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنا و دەیەویست ئەو ڕێژەیە تا کۆتایی 2015 بگەیێنێتە ڕۆژانە یەک ملیۆن بەرمیل و مەبەستی لەو کارە، سەربەخۆیی ماڵی یەکجاری لە دەوڵەتی فیدراڵ وەک پێشەکییەک بۆ سەربەخۆیی سیاسی لە دەوڵەتی بەغدا بوو.

کاردانەوەی دەوڵەتی بەغدا

کاردانەوەی سەرەتایی دەوڵەتی فیدراڵی عێراق بەو بڕیارەی هەرێم، هەڵگری یاساگەلێکی قەدەغەی هەناردەی نەوتی هەرێم لە هەر کات و ساتێکدا بوو.

لەمناوە پاریزەرانی دەوڵەتی بەغدا لە ژووئیەی 2014دا سکاڵانامەیەکیان بۆ وەستاندنی باری نەوتی بە بایەخی 100 ملیۆن دۆلار لە نەوتی هەرێمی کوردستان لە سەر نەوتکێشی یۆنایتێد کالاڤریتا لە کەنداوی مەکزیک، ئاراستە کرد و پیداگربوون لەوەی کە هەولێر بەبێ ئیزنی بەغدا ئەو نەوتەی فرۆشتووە و تەنیا دەوڵەتی فیدراڵی عێراق لەباری یاساییەوە بۆی هەیە نەوتی عێراق لە جێی جێی ەئو وڵاتە و تەنانەت لە هەرێمی کوردستانەوە هەناردە بکات.

بەڵام دادگەی فیدراڵی ئەمریکا لە وەڵامی ئەو سکاڵانامەیەدا، ڕایگەیاند کە بە هۆی لەنگەرگرتنی نەوتکێشەکە لە دەرەوەی ئاوەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکان، توانای دەرکردنی حوکمی دەستبەسەرداگرتنی باری پاپۆرەکەی نییە و ئەو پرسە دەبێ لە خود عێەراقدا چارەسەر بکرێت.

پاشهات و ڕێککەوتننامەی سەرەتاییەکان

دەوڵەتی فیدراڵی عێراق عوکمی دادگەی فیدراڵی ئەمریکای وەک بیانوویەک بۆ پاڵپشتی لە ئایدیای سەربەخۆیی یەکجاری هەرێمی کوردستان و دابین‌کردنی سەربەخۆیی ماڵیی هەولێر لە ڕێگەی هەناردەی نەوتییەوە لێکدایەوە، هەر بۆیە لە نوامبێری هەمان ساڵدا بەغدا ڕێککەوتنێکی لەگەڵ هەرێمی کوردستان واژۆ کرد و تێیدا بڕیار درا کە بەغدا مانگانە لە بری وەرگرتنی 550 هەزار بەرمیل نەوت لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، لەسەدا 17ی گۆژمەی فیدراڵ پاش لێ‌دەرکردنی تێچووەکانی حکومەتی (نزیکەی 500 ملیۆن دۆلاری ئەوکات) ڕادەستی هەولێر بکات.

کەچی بەوەشەوە هیچکام لە لایەنەکان هەمبەر بە هەڵوێستیان سەبارەت بە هەناردەی نەوت پاشەکشێیان نەکرد و هەرێم بەپێی برغە یاساییەکانی 112 و 115ی دەستووری عێراق خوازیاری وەرگرتنی تەواو داهاتە نەوتییەکانی خۆی بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی ماڵی بوو. لە بەرامبەردا دەوڵەتی بەغدا بەپێی ماددە یاسای 111ی دەستوور هەموو گاز و نەوتەکانی عێراقی بە هی دەوڵەتی فیدراڵ دەزانی و حازر نەبوو هیچ هەڤیازییەک بە هەولێر بدا و بگرە بەشێک لە نرخی دیاری‌کراویشی هەر لە بەغدا گل‌دەدایەوە و بەمجۆرە ئەو ڕێککەوتنەش هیچ یارمەتیی ناکۆکی نەوتی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی فیدراڵی نەدا.

تەشەنەی ناکۆکییەکان و دەستێوەردانی نیودەوڵەتی

هەر بۆیە سێ مانگ پاش ئەو ڕێککەوتنە هەولێر، بەغدای بە نەدانی نرخی بەڵێن‌دراو تۆمەتبار دەکرد و بەغداش، هەولێری بە دابین‌نەکردنی ڕێژەی نەوتی دیاری‌کراو.

دۆخەکە لە ساڵی 2017 بە هۆی دوو گۆڕانکاریی گەورە خراپتر بوو. دوو گۆڕانکاری کە یەکەمیان بەڕیوەچوونی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی لە هەرێمی کوردستان بوو کە بووە هۆی دەستبەسەرداگرتنی بەغدا بە سەر هەموو کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و لەوان بنکە نەوتییەکانی هاوێری کەرکووک، و دووەمیان، بەهرەمەندی ڕووسیا لە کەرتێکی بەرچاوی نەوتی هەرێمی کوردستان بەپێی 3 گرێبەستی گرنگ. مسکۆ هەوڵی دەدا هەلی ئامادەبوونی لە هەرێمی کوردستان، بۆ گەیشتن بە دۆخێکی هاوشیوە لە باشووریی عێراق بقۆزێتەوە و خۆی وەک دەڵاڵ لە گریبەستە نەوتییەکان لەبری گۆژمە بناسێنێت.

چالاکیی تێکدەرانەی ڕووسیا لە عێراق لە ساڵی 2018 و پاش ڕێککەوتنی ڕووسیا و چین و تەرکیزی چین لە سەر پەرەدان بە داراییەکانی لە عێراق، کەم بۆوە. ئەم ڕێککەوتنە، ڕێککەوتنی چین و عێراقی لە ساڵی 2021 لە ژێر ناوی "نەوت لەبری نۆژەن‌کردنەوە و سەرمایەداری بەدواوە بوو.

دوورنوێنی داهاتوو

دیارە بە قازانجی چین و ڕووسیا نییە کە هەرێمی دابڕاوە و پڕ لە ناکۆکی و خاوەن پەیوەندییەکی تۆکمە لەگەڵ ئەمریکا لە عێراقدا هەبێت. چونکە ئەم کارە نە تەنیا ئیدارەی بەشێکی زۆر و بەرچاوی نەوت و گازی عێراق دژوارتر دەکات، بەڵکوو سەربەخۆیی‌دان بە کوردەکانی عێراقیش ڕەنگە ببێتە هاندەرێک بۆ حەشیمەتێکی زۆری کوردی ڕۆژهەڵاتی ناوین بۆ ڕاپەڕاندنی کارێکی لەو چەشنە.

ئامانجی چین و ڕووسیا لە عێراق بە ئاشکرا لە ڕاگەیێندراوی 3ی ئەگێستی ساڵی ڕابردووی محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراقدا دەبیندرێت، ئەویش کاتێک کە جەختی کرد کە یاسای نوێی یەکپارچەی نەوت لە عێراق، بە سەر هەموو قۆناغەکانی بەرهەم‌هێنان و سەرمایەدانەریی نەوت و گاز لە عێراق و هەرێمی کوردستاندا زاڵ دەبێ و ئەم یاسایە دەبێتە "هۆکارێکی بەهێز بۆ یەکگرتوویی لە عێراقدا".

بەمجۆرە یەکگرتوویی مەبەستی سوودانی تەنیا بە لەناوبردنی سەربەخۆیی یەکجاریی هەرێمی کوردستان، واتە لێ‌ستاندنەوەی داهاتە نەوتییەکانیان مسۆگەر دەبێت.