ئاژانسی هه‌واڵی مێهر، به شی فه‌رهه‌نگ و هونه‌ری کورد- ژیار جەهانفەرد: ئمڕۆ ئه‌ده‌بیات په‌سامۆدرن و هەرلەیوا چیرۆكنۊسی له وڵاته‌یل ئامریكای لاتین و وڵاته‌یل ئسپانیوڵی‌زوان، ئه‌ڵمانی، فه‌ره‌نسه‌یی و… وه ئاست فره به‌رزێگ گه‌یشتێیه. زۆرم به‌رهه‌مه‌گانێیان وه زۆرم زوانه‌یل زینێ دنیایا وه‌رگێڕان بۊنه. یه‌كێگ له مدووه‌یل ناسیان و ده‌نگدانه‌وه‌ی ئێ ئه‌ده‌بیاته له دنیایا، ئه‌وه بۊوه ك بنه‌مای ئه‌ده‌بیات فۆلكلۆر و کڵاسیک خوه‌یان كردنه‌سه به‌رد بناخه‌ی ئه‌ده‌بیات نوو. وه‌ڕاسی له دنیای نووخوازی و دێكه‌ی جهانیش ئەوڕەسینە. ئه‌گه‌ر تماشای وه چیرۆكه‌یل خورخه لوئیس بورخس، گابریل گارسیا ماركز و… بكه‌یمن، ئێ خاڵه خاس دیارییه. وه چ شێوه‌ی نووێگ له ئه‌و ئه‌ده‌بیات فۆلكلۆره كه‌ڵك وه‌رگرتنه.
وه‌داخه‌وه له وڵاته‌یل پاشكه‌فتێ رۆژهه‌ڵاتْ ناڤێن – وڵاته‌یل جهان سێیه‌م – شیرۆڤه و تاریفێ ك له دێكه‌ی جهانی دكرێ، وه‌گشتی گەرد ئه‌و فكر و هۊرشه‌یا ك له وڵاته‌یل نووخواز هه‌س، جیاوازه. كه‌سایه‌تیه‌یلێگ ك وه ناو رۆشنبیر؛ فه‌رهه‌نگ و كه‌مینه‌یل تر له هه‌ر بوارێگه دخه‌نه وه‌ر پۆز و ئڕا داسه‌پاندن بیروباوه‌‌ر و هەرلەیوا له گشت گرانتر زوان خوه له رێگه‌ی – ئمڕۆ دێكه‌ی جهانییه – ئیستفاده دكه‌ن و نیه‌‌هیلن ئه‌و كه‌مینه‌یله له سه‌ر بنه‌مای فه‌رهه‌نگی و زوانی خوه‌یانه‌‌و ئه‌وزینه بكه‌ن. دخوازن له بنه‌مای فه‌رهه‌نگی و هۊرشه‌ی خوه‌یان دۊره‌وبكه‌فن تا ئاست فكری و هۊرشه‌ی ئه‌و گه‌له بایته ئاست فره نزمێگ و خوه‌یان بتوانن وه هه‌ر شێوه‌یگ ك دخوازن ئیستفاده بكه‌ن. چۆن ئیانه له مه‌كته‌بێگ وه‌ك ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه، پەروەردە بۊنه. تەنیا رێكار ئڕا به‌رژه‌وه‌ندی و ئه‌وزینه‌ی خوه‌یان، پاكتاوكردن فه‌رهه‌‌نگه‌یل و نه‌ته‌وه‌ی ژێرده‌س دوینن. هه‌ر ئێ هۊرشه وه ناو (پان‌تركیسم)ه‌وه، و وه سه‌ر كار هاتن ئاتاترك و دانان NGOه‌یل و دیرۆكسازی ئڕا زوان و دیرۆك ترك ده‌سپێكرد. هەرلەیوا وه‌ل وه‌سه‌ركار هاتن ده‌سه‌ڵات په‌هڵه‌‌وییا و كۆپیێگ له ئه‌و فكر و هۊرشه‌ی ئاتاتركه له ده‌سه‌ڵات پاشایه‌تی په‌هڵه‌ویش سه‌قام گرت. له دریژای ده‌سه‌ڵات ره‌زاخان و محه‌مه‌دڕه‌زاشایا، كاریگه‌ری یه‌كجار فره‌یگ له سەر نه‌ته‌وه‌یل غه‌یرفارس دانا. پاكتاوكردن زوان، فه‌رهه‌نگ، دابونه‌ریتْ نه‌ته‌وه و كه‌مینه‌یل تر وه‌ك ترک، عه‌ره‌ب، به‌لووچ، تاڵشی، كورد و…هتد. هاوده‌م وه‌ل ئێ هۊرشه‌یا، ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی له تمام بواره‌یل تره‌وه، زه‌خت و زوور خسته سه‌رێیان و دوچاوه‌كی له ناوێن نه‌ته‌وه‌ی فارس و غه‌یرفارس كرد. تمام د‌ه‌رفه‌ت و ئمكانات وه‌ك خوه‌ندنگه، زانستگه، رۆژنامه، گۆڤار، رادیو و هه‌تا بودجه‌یل ئاوه‌دانسازی و شارسازی و… نا له خزمه‌ت زوان و ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی. لە شوون ئەوە کارە، گه‌لان تر ئێران بێبهش مان. هه‌ر ئێ هۊرشه‌ی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه، بۊوه بایس ئه‌وه‌ی ك ئێ نه‌ته‌وه‌یل غه‌یرفارسه له ئێجۆر‌ه ده‌سه‌ڵاتێ بێبهش بن و خوه‌یان له به‌رابه‌ر ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی یان زوان حاکم ده‌س كه‌م بگرن. هه‌ر ئێ دوچاوه‌كییه بۊوه بایس ئه‌وه‌ی ك نه‌ته‌وه‌یل ك له په‌راوێزا دژیه‌ن، وه پاوگووره‌ی ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی پێشنه‌‌كه‌فن. نۊسه‌ر و خوه‌ندكاره‌گانێیان ئڕا یه‌ك نه‌كه‌فنه وه‌ر هێرشت و ره‌خنه ده‌وڵه‌ت ناوه‌ندی و وه چاوێ سووکێگەو تماشایان نه‌كه‌ن، بۊنه پارێزه‌ر دیرۆك، زوان، فه‌رهه‌نگ، ئه‌ده‌بیات و… زوان حاکمیەت. ئه‌ڵبه‌ت به‌ش تر ئێ خوه‌كه‌مبینیه دگه‌ڕێده‌و هه‌ر ئه‌و هۆكاره‌یله ك له سه‌ریان هۊرده‌وبۊمن، یانێ ده‌سه‌ڵات په‌هڵه‌وی ئێ ئزنه نه‌دایه وه نه‌ته‌وه‌یل تر تا دیرۆك، زوان، فه‌رهه‌نگ و… خوه‌یان خاس بزانن و بناسن. هه‌رده‌م دیرۆك خه‌یاڵاویێگ له پارسی باستان و هه‌خامه‌نیشی داسه خوه‌ردێیان. ئمڕۆیش ده‌سكه‌فت ئێ فكر و هۊرشه‌ی ده‌وڵه‌ت پەهڵەوییە دوینیم. ته‌نانه‌ت ئیسه له سه‌ده‌ی بیست و یه‌كم ئیمه بایه‌س ده‌س بكه‌یمنه كۆئه‌وكردن فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیات گه‌له‌گه‌مان؟! له ره‌وشێگا ئێ به‌شه له ئه‌ده‌بیات لانكه‌م بایه‌س له ناو سه‌ده‌ی بیستم ئارشیڤ بكریاد و ئمڕۆ بایه‌س وه‌كوو گه‌لان تر وه شێوه‌ی جدیێگ له سه‌ر ئه‌ده‌بیات و مژاره‌یل نووێگتر هۊرده‌وبویاتایمن! گومانێ تێدا نییه ئێ ئه‌ده‌بیاته ك ئمڕۆ ئیمه وه ناو ئه‌ده‌بیات فۆلكلۆره‌و ئارشیڤێ دكه‌یم، هه‌فت‌كوتی ئه‌و ئه‌ده‌بیاته ك به‌شێگ له میرات و كه‌له‌پوور ئێ گه‌له بۊوه، نییه.
ئێ به‌شه له ئه‌ده‌بیات ده‌مه‌كی گه‌له‌گه‌مان ك كۆئه‌وكریایه، زۆرم وەئێ بوونه‌وه بۊوه ك نه له بوار فكرییه‌و – چۆن شاعره‌یل ئێ به‌یته‌‌یله له سه‌رده‌مێ ژیانه ك ره‌وش ژیان ئه‌وان وه‌ل دنیای ئمڕۆوا جیاواز بۊوه – به‌ڵكوو له بواره‌یل تره‌وه وه‌ك شێعریه‌ت، بووه بنه‌مایگ ئڕا ئه‌ده‌بیات نوو. نۊسه‌ره‌گانمان بتوانن له سه‌ر بنه‌مای زوان و فه‌رهه‌نگ گه‌له‌گه‌مان ئه‌ده‌بیات مودرن بئافه‌رینن. له ئلمانه‌یل فه‌رهه‌نگی و فۆلكلۆریك ئێ گه‌له له ناو ئه‌ده‌بیات نوویان كه‌ڵك وه‌ربگرن.
Your Comment